Twaalf maanden deed Ernst Jansz erover om twaalf teksten van Bob Dylan in het Nederlands te vertalen. Een hachelijke onderneming, die resulteerde in Dromen van Johanna, zowel in cd- als in boekvorm verkrijgbaar. Jansz koos de nummers die hij altijd het mooist heeft gevonden, die hem het meeste raken. Het heeft heel wat gepuzzel gekost en hij heeft zich in alle uithoeken van de Nederlandse taal moeten begeven, maar merkte uiteindelijk dat het toch lukte. Het hele proces van vertalen, de worsteling, de twijfels, het zoeken naar woorden en betekenis, de verhalen die hij achter de liedjes vermoedde, daarover heeft Ernst Jansz een uitgebreide briefwisseling gevoerd met zijn beste vriend Huib Schreurs, die hij al kent vanaf het begin van de jaren zestig en met wie hij muziekervaring opdeed in CCC Inc. Op deze briefwisseling is het boek gebaseerd.
Welke hobbels kwam je tegen bij het vertalen van Bob Dylan’s teksten?
De Nederlandse taal, waar ik erg veel van hou, heeft enkele minpuntjes. Vaak zijn de woorden erg lang en de meeste werkwoorden eindigen op een ‘stomme’ klank. Aangezien Dylan nog al eens goochelt met zijn rijmwoorden – soms schudt hij er zeven achter elkaar uit zijn mouw – gaf dat nog al eens problemen. Ik wilde als het even kan het metrum en de rijmvorm aanhouden, al doet D. dat laatste vooral met assonantie, klankrijm, en ik zo veel mogelijk met zuiver volrijm, wat het er allemaal niet gemakkelijker op maakte. Het volgende probleem was de betekenis. Ik kon natuurlijk nooit alle beelden die D. gebruikt begrijpen, veelal zijn het dingen die hij ziet of gezien heeft, meegemaakt heeft met zijn geliefde of anderen. Die beelden wilde ik het liefst zo letterlijk mogelijk vertalen om de volheid ervan, de betekenis ervan in het lied (D. heeft ze immers, hoe vreemd soms ook voor ons, niet voor niets gebruikt), niet te verliezen. In de laatste plaats moest het geheel ook nog te zingen zijn; dat wil zeggen goed klinken, en niet als volstrekte onzin.
Is er iets wat de gekozen liedjes met elkaar verbindt?
In de eerste plaats is het natuurlijk D., de schrijver, die de liedjes verbindt. In de tweede plaats ben ik dat, degene die ze heeft uitgezocht. Het waren immers allemaal liedjes die mij enorm aanspraken. Uiteindelijk vertellen de liedjes, in deze volgorde opgenomen, zelf een verhaal. Het is het verhaal van een dichter, een jonge man, die vol enthousiasme, vol bezieling ook, aan een muzikaal leven begint, zijn grote liefdes ontmoet, door het succes geraakt wordt en uiteindelijk daarvoor een hoge prijs moet betalen.
Heeft het vertalen van Dylan iets veranderd in hoe je tegen hem aan kijkt?
Nee, niet echt. Ik werd juist de laatste jaren getroffen door de eenzaamheid die uit zijn liedjes sprak, de tol van de roem. En natuurlijk wist ik wel dat D. niet altijd de aardigste persoon is geweest. Ook dat hangt met het (willen van) succes samen. Maar ik moet zeggen dat ik D. soms tijdens het vertalen ronduit onsympathiek heb gevonden en dan mijn werk niet wilde voortzetten. Uiteindelijk is het toch steeds weer goed gekomen.
Welke invloed hebben de antwoorden van Huib Schreurs op jouw brieven gehad op jouw vertaalwerk?
H. heeft mij bijvoorbeeld op die momenten dat ik aan mijn arbeid twijfelde, steeds weer gemotiveerd: je moet doorgaan, het komt wel goed. Hij had dus steeds gelijk. Bovendien waren zijn suggesties soms beter dan de mijne. In een enkel geval heb ik de zijne overgenomen.
In haar boek A freeweelin’ time geeft Suze Rotolo, Dylan’s eerste muze, aan dat Sylvia Tyson haar eens vertelde dat songwriters hun eigen verhaal neerschrijven en in hun teksten boodschappen verbergen die alleen bestemd zijn voor bepaalde oren. Daarop reageert Ernst Jansz in het boek als volgt: Mooi, die verborgen boodschappen. En waar, zoals wij (hijzelf en H. – HvD) beiden maar al te goed weten. Geheimen die je deelt. Waar verder niemand iets van weet. Hoe kun je die in een vertaling meenemen?
Ben je op veel verborgen boodschappen gestuit bij het vertalen? Kun je daar iets over vertellen?
De meeste verborgen boodschappen zijn ook voor mij tijdens het vertalen verborgen gebleven, al moet ik zeggen dat ik hier en daar wel een ‘o is het dát! beleving’ had. Vooral door het lezen van het boek van Suze Rotolo kreeg ik meer inzicht in de liedjes die hij voor haar geschreven heeft (Boots of Spanish leather, Tomorrow’s a long time). De grootste ontdekking deed ik, geheel toevallig zo leek het, in het lied Red River shore, waarin D. de titel van een film aanhaalt, die in zijn jonge jaren door Roger Vadim in Amerika gedraaid is en waar wel een heel bijzondere betekenis aan leek te kleven.
(citaat uit Dromen van Johanna, pagina 65)
Ik probeer bij het vertalen in ieder geval de ziel van het lied te bewaren. Maar wat is de ziel van een lied? Is het de ziel die de vertaler, ik in dit geval, ziet in het nummer? En zijn er dan vele zielen? Ik beweer de ziel van een lied te zien. Is dat geen hoogmoed?
Ik denk dat de ziel van een lied is wat de dichter erin heeft gelegd. Misschien is het wel de ziel van de dichter zelf, of een stukje er van. Dat hangt samen met wat hij ermee heeft willen zeggen. Of misschien is het wel de reden dat een lied gemaakt is. De reden van het bestaan van een lied. Dat mag je, vind ik, nooit uit het oog verliezen. Als hij de naam Ramona heeft gebruikt, ook al is die fictief, mag je die naar mijn idee nooit in een andere naam, bijvoorbeeld Marietje, veranderen. De Amerikaanse naam van een stad of staat mag je ook nooit, vind ik weer, in een Nederlandse veranderen. Dan koppel je de intentie van de schrijver los van de nieuwe woorden en verliezen zij hun ware betekenis.
Naast het ontrafelen van Dylan’s teksten was het ook een duik in de muziekgeschiedenis. Hoe was dat?
Ik ben met alle plezier in de geschiedenis van de liedjes gedoken en als dat een duik in de muziekgeschiedenis was, was dat voor mij even aangenaam. Ikzelf vertegenwoordig toch wel een aanzienlijk deel van de (Nederlandse) popgeschiedenis, maar met mijn eerste bandje, de CCC Inc, speelden wij natuurlijk juist die liedjes uit Amerika (Leadbelly, Woody Guthrie, New Lost City Ramblers, etcetera).
Denk je nu wel eens bij (een van) je vertalingen: dat had ik anders moeten doen?
Ja, met name in het liedje Red River shore had ik ‘to be where the angels fly’ uiteindelijk toch liever vertaald met ‘om te zijn waar engelen gaan’, in plaats van ‘daar waar engelen gaan’. Maar ik heb er zo toch wel vrede mee. Uiteindelijk heb ik de teksten meestal zo vertaald dat er ook ruimte bleef voor een veranderend inzicht.
Sommigen van ons doen het licht uit en leven
in het vluchtige schijnsel van de maan
sommigen zijn in het donker als de dood voor zichzelf
daar waar engelen gaan
mooie meisjes staan er in de rij
en ach wie wil er geen plezier
maar ik heb nooit gewild dat een ander mij willen zou
dan het meisje van de Rode Rivier
Waarom is het boek opgedragen aan Rein Bloem?
Rein Bloem was mijn leraar Nederlands op de middelbare school, die mijn schrijfstijl beoordeelde als zeer eigen en veelbelovend. Hij was ook de eerste die mij op de planken heeft gezet. Hij bracht mij de liefde voor de Nederlandse taal bij en verantwoordelijkheid bij het vertalen.
Komt er een vervolg op Dromen van Johanna?
Omdat de laatste tijd steeds meer mensen die vraag stellen, schiet er af en toe wel iets door mijn hoofd, maar ik heb voorlopig niet die ambitie.
Ernst Jansz – Dromen van Johanna
Cd en dvd: V2 VVNL21612
Boek en cd: In de Knipscheer ISBN 978-90-6265-655-4
Suze Rotolo – A freeweelin’ time (Broadway Books, 2008)